Ο ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου – Καθηγητού

Στα μέσα του 3^ου μ. Χ. αιώνα εμφανίστηκε στην Εκκλησία μας μια νέα μορφή ζωής, ο μοναχισμός. Βεβαίως η έννοια του μονήρη βίου δεν ήταν άγνωστη στην αρχαία Εκκλησία. Οι περισσότεροι από τους αποστόλους ήταν και παρέμειναν άγαμοι, αφιερωμένοι στην ιεραποστολή της Εκκλησίας. Το ίδιο και ο απόστολος Παύλος, ο οποίος παροτρύνει τους πιστούς, όσοι επιθυμούν, να τον μιμηθούν, ώστε να αφιερωθούν απερίσπαστοι στην διακονία της Εκκλησίας (Α΄Κορ.7,7). Πολλοί πιστοί παρέμειναν «εν παρθενία» μέσα στον κόσμο, στις χριστιανικές κοινότητες. Ζούσαν βίο αυστηρό με εγκράτεια, νηστεία και προσευχή και υπηρετούσαν τους αναξιοπαθούντες συνανθρώπους τους. Ο απολογητής της αρχαίας Εκκλησίας Αθηναγόρας (2^ος αιών), έγραψε στην περίφημη απολογία του, πως «θα συναντήσεις στις χριστιανικές κοινότητες και άνδρες και γυναίκες οι οποίοι έχουν περάσει τη ζωή τους στην αγαμία, ελπίζοντας πως έτσι καλλίτερα θα ενωθούν με το Θεό». Πολλοί Πατέρες και διδάσκαλοι της αρχαίας Εκκλησίας ήταν επίσης άγαμοι, όπως ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, ο άγιος Πολύκαρπος Σμύρνης, ο Ωριγένης, και άλλοι...

Ο αναχωρητισμός εμφανίστηκε στις αρχές του 4^ου μ. Χ. αιώνα, σχεδόν με τη λήξη των φοβερών διωγμών κατά των χριστιανών. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον αναχωρητισμό ως μια μορφή διαφορετικού αγώνα με εκείνη των διωγμών. Οι αναχωρητές μοναχοί με την εθελούσια μόνωσή τους ανέλαβαν τον τιτάνιο αγώνα για την κάθαρση του κόσμου από την αμαρτία και το κακό. Ο αναχωρητής μοναχός αναλάμβανε προσωπική πάλη με τον «άρχοντα του κόσμου τούτου» (Ιωάν.12,31), τον διάβολο, και έκανε πράξη την προτροπή του Κυρίου για την εκβολή του από την δημιουργία του Θεού.

Η μονήρης ζωή των αναχωρητών έγινε  αποδεκτή από την Εκκλησία και κατέστη τρόπος ζωής πολλών πιστών. Οι  αναχωρητές μοναχοί δεν θεωρούσαν ότι αποκόπτονται από το εκκλησιαστικό σώμα, αλλά αντίθετα μέσα στην σωματική τους μόνωση βίωναν δια της προσευχής και της άσκησης το μυστήριο της κοινωνίας της Εκκλησίας. Δεν προσεύχονταν και δεν προσεύχονται τόσο για τον εαυτό τους, όσο για τη σωτηρία του κόσμου. Πολύ γρήγορα αυτή η σωματική μόνωση αντικαταστάθηκε από τη μοναχική κοινοβιακή ζωή, η οποία υπήρξε κανόνας για την Εκκλησία μας. 

Ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού υπήρξε ο άγιος Παχώμιος (+384), ο οποίος συγκέντρωσε πολλούς ερημίτες μοναχούς σε κοινοβιακές μονές στην Αίγυπτο. Πραγματικός όμως θεμελιωτής του υπήρξε ο μέγας Βασίλειος (+379), ο οποίος οργάνωσε τα κοινόβια. Ο κοινοβιακός τρόπος μοναχικής ζωής είναι και ο πιο ενδεδειγμένος από ορθοδόξου απόψεως. Μέσα στα κοινόβια οι μοναχοί ζουν ως αδελφοί προσφέροντας σύμφωνα με τις δυνάμεις τους και απολαμβάνοντας σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Δεν υπάρχει ιδιοκτησία, εκτός από ελάχιστα πολύ προσωπικά αντικείμενα. Η προσευχή, το φαγητό και όλες οι εκδηλώσεις είναι κοινές. Το ορθόδοξο κοινοβιακό μοναχικό σύστημα είναι η επιβίωση της κοινοκτημοσύνης του αρχέγονου Χριστιανισμού, όπου τα πάντα ήταν κοινά (Πραξ.4,33).

Κοιτίδες και κέντρα μοναχικής ζωής στην αρχαία Εκκλησία υπήρξαν η Αίγυπτος, η Παλαιστίνη και η Συρία. Αργότερα ο θεσμός επεκτάθηκε στην Μικρά Ασία, στην Ελλάδα και στην Δύση. Σύντομα ο μοναχισμός επικράτησε σε ολόκληρη την Εκκλησία. Πλήθος πιστών προτιμούσαν την μοναχική ζωή. Ως πρώτος μοναχός αναφέρεται ο όσιος Παύλος ο Θηβαίος. Κορυφαία μοναχική μορφή υπήρξε ο μέγας Αντώνιος, επίσης ο όσιος Παχώμιος, ο αβάς Παμβώ, ο όσιος Σισώης, ο Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, ο Σάββας ο Ηγιασμένος, ο άγιος Ευθύμιος, κ.α.

Κάποιοι σπουδαίοι μοναχοί καθόρισαν κανόνες της μοναχικής ζωής, όπως  ο μέγας Αθανάσιος, ο άγιος Βενέδικτος, με εξέχοντα, όπως αναφέραμε, τον Μέγα Βασίλειο. Αυτός αξιοποιώντας την εμπειρία των ονομαστών μοναχικών κέντρων της Ανατολής συνέταξε κανόνες μοναχικής ζωής, τα «Ασκητικά». Σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες οι μοναχοί πρέπει να τηρούν ορισμένες βασικές αρχές. Αυτές είναι η δια βίου αγαμία, η ταπείνωση και η υπακοή και η ακτημοσύνη. Πρέπει να ζουν με εγκράτεια, νηστεία, προσευχή και αγαθοεργία.

Η προσφορά του μοναχισμού στην Εκκλησία μας, στην κοινωνία και τον πολιτισμό είναι πραγματικά ανεκτίμητη. Η πλειοψηφία των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησία μας ήταν μοναχοί. Οι υπερασπιστές της ορθοδόξου πίστεως υπήρξαν κυρίως οι μοναχοί, οι οποίοι όταν κλυδωνίζονταν η Εκκλησία από τον σάλο των αιρέσεων, άφηναν την ησυχία των ερημητηρίων και των μονών τους και κατέβαιναν στον κόσμο να υπερασπισθούν την αλήθεια. Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρουμε τους αγώνες του Μεγάλου Αθανασίου, του Ιωάννου του Δαμασκηνού, του Θεοδώρου Στουδίτου, Γρηγορίου Παλαμά και άλλων πολλών.

Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος καθόρισε οι επίσκοποι της Εκκλησίας να αναδεικνύονται από τις τάξεις των μοναχών, ώστε απαλλαγμένοι από τις οικογενειακές υποχρεώσεις να επιτελούν με αυταπάρνηση την υψηλή τους διακονία.

Οι μονές είχαν γίνει στα βυζαντινά χρόνια και αργότερα κέντρα κοινωνικής εποποιίας. Όταν η κρατική κοινωνική μέριμνα ήταν ανύπαρκτη, τα μοναστήρια είχαν μεταβληθεί σε νοσοκομεία, πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία, σανατόρια, κλπ. Τρανταχτό παράδειγμα η περίφημη «Βασιλειάδα» του Μεγάλου Βασιλείου στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Άλλο παράδειγμα η περίφημη μονή του Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη, η οποία λειτουργούσε από τον 12^ο αιώνα σε κανονικό νοσοκομείο. Οι μοναχοί ήταν οι άοκνοι άμισθοι διάκονοι των αναξιοπαθούντων ανθρώπων!

Οι μεγαλύτεροι θεολόγοι της Εκκλησίας μας προήλθαν από τις τάξεις των μοναχών. Μέσα στην ησυχία της μονής τους, με την αδιάλειπτη προσευχή, φωτίσθηκαν από το Άγιο Πνεύμα και έφθασαν στην αληθινή θεωρία. Θυμίζω την περίπτωση του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, του Ιωάννου του Δαμασκηνού και του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.

Μέσα στις μονές συντελέσθηκε ανά τους αιώνες επίσης σπουδαίο πολιτισμικό έργο. Πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας τα βιβλία αντέγραφαν καλλιγράφοι μοναχοί. Δεν γινόταν  αντιγραφή μόνο θεολογικών και εκκλησιαστικών βιβλίων, αλλά και της λεγόμενης θήραθεν σοφίας. Αν σήμερα έχουμε στα χέρια μας τα αθάνατα έργα των σοφών αρχαίων Ελλήνων, αυτό οφείλεται στους ταπεινούς αντιγραφείς μοναχούς. Στα μοναστήρια επίσης λειτουργούσαν και λειτουργούν οι πιο σπάνιες και πλούσιες βιβλιοθήκες. Οι μοναχοί με θείο ζήλο και μεγάλες στερήσεις απέκτησαν πλήθος βιβλίων και με  αυταπάρνηση τα διατήρησαν μέχρι σήμερα. Αναμφίβολα τα μοναστήρια μας είναι ανεξάντλητες πηγές της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας. Αναφέρουμε για παράδειγμα τις ανεκτίμητες βιβλιοθήκες της Μονής Σινά, των Μονών του Αγίου Όρους και της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου.

Μας έχει διασωθεί επίσης ένα τεράστιο εύρος ασκητικής γραμματείας. Πρόκειται για την καταγραμμένη εδώ και αιώνες σοφία και εμπειρία των αγίων γερόντων και γεροντισσών μοναχών μας, η οποία εκπλήσσει για τον πνευματικό της πλούτο. Η μελέτη της αποβαίνει για μας τους κοσμικούς πλούσια πηγή πνευματικού ανεφοδιασμού, διότι η εμπειρία και τα παραγγέλματα των αγιασμένων ασκητών είναι εφαρμόσιμα για κάθε πιστό. Οι πνευματικοί οδηγοί τους μπορούν να φανούν χρήσιμοι για τον προσωπικό αγώνα του καθενός μας.  Αναφέρουμε για παράδειγμα την «Κλίμακα» του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου,  την περίφημη συλλογή «Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών» του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου και τον «Ευεργεντινό», και το «Γεροντικόν» με θαυμαστές διηγήσεις αγίων γερόντων ασκητών της ερήμου.   

Ο μοναχισμός έγινε πολλές φορές στόχος διαφόρων αιρετικών. Παλαιότερα οι αιρετικοί Παυλικιανοί, οι Καθαροί, οι Αλγβίνοι και άλλοι αιρετικοί, όπως και σήμερα οι Προτεστάντες με κορυφαίους τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, πολέμησαν και πολεμούν με λύσσα τον θεσμό της μοναχικής ζωής. Παρερμηνεύοντας κάποια χωρία της Καινής Διαθήκης επιχειρούν να αποδείξουν ότι δήθεν ο μοναχισμός αντιτίθεται στην βιβλική διδασκαλία. Δεν έχουμε εδώ τα περιθώρια να αναπτύξουμε την αντίρρησή μας στους αιρετικούς επικριτές του μοναχισμού. Επισημαίνουμε μονάχα πως η Εκκλησία του Χριστού δεν σφάλει στις επιλογές Της, διότι το Άγιο Πνεύμα, το Οποίο υπάρχει σε Αυτή από την ημέρα της Πεντηκοστής Την οδηγεί «εις πάσαν την αλήθειαν» (Ιωάν.16,13). Κατά συνέπεια και ο θεσμός του μοναχισμού ορθώς υπάρχει στην Εκκλησία και είναι σύμφωνος με την βιβλική διδασκαλία.

Αλλά και στον παπισμό ο μοναχισμός αποτελεί σοβαρή εκτροπή. Ο σύγχρονος μοναχισμός της παπικής «εκκλησίας» δεν έχει την παραμικρή σχέση με τον αρχέγονο μοναχισμό της αρχαίας αδιαίρετης Εκκλησίας και τον σύγχρονο ορθόδοξο μοναχισμό. Μετά το σχίσμα (1054 μ. Χ.) και την πλήρη μετάλλαξη του θεσμού του επισκόπου Ρώμης σε εγκόσμιο ηγέτη, με κοσμική εξουσία και δύναμη, ο μοναχισμός της Δύσης θεσμοθετήθηκε ως στρατός του υπερ – κράτους του Βατικανού. Οι μοναχοί οργανώθηκαν σε «τάγματα» για τον καλλίτερο έλεγχό τους από τον πάπα και την αποτελεσματικότερη υπηρεσία τους προς αυτόν. Δεν είναι τυχαίο πως τα μοναχικά παπικά «τάγματα» υλοποιούσαν κατά καιρούς τις παπικές θηριωδίες, όπως για παράδειγμα τις ανακρίσεις και εκτελέσεις της φρικτής «Ιερής Εξέτασης» των αιρετικών τις είχε αναλάβει το τάγμα των Ιησουιτών!  

Το Ελληνικό Έθνος θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα ευγνώμον προς τον μοναχισμό για τις ανεκτίμητες υπηρεσίες του προς αυτό. Οι ιερές μονές μας, εκτός από κέντρα πνευματικού ανεφοδιασμού, πολιτισμικής ανάπτυξης και κοινωνικής εποποιίας, προσέφεραν μοναδικό εθνικό έργο. Σε χρόνους δύσκολους, όπως στα χρόνια της φραγκοκρατίας ή της τουρκικής δουλείας, έγιναν εστίες διατήρησης και ανάπτυξης του εθνικού φρονήματος (Κρυφά Σχολειά), καταφύγια των κατατρεγμένων ραγιάδων και ορμητήρια των ηρωικών επαναστατών. Σε πολλές περιπτώσεις μοναχοί έλαβαν και ενεργό μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις.

Είναι παρήγορο πως ο μοναχισμός σήμερα βρίσκεται σε άνθιση. Πάμπολλοι νέοι και νέες επιστήμονες εντάσσονται σε μοναχικές αδελφότητες και ανανεώνουν το δυναμικό των Μονών μας. Το Άγιον Όρος, τα Μετέωρα, η Πάτμος, και άλλα μοναχικά κέντρα έχουν γίνει πόλος έλξης πληθώρας νέων μοναχών. Δεν θα πρέπει επίσης να παραβλέψουμε το γεγονός, ότι οι νέοι μοναχοί δεν είναι μόνο έλληνες αλλά και αλλοδαποί. Πληροφορούμαστε πως και στο εξωτερικό, στην Ευρώπη, την Αμερική και τη μακρινή Αυστραλία ιδρύονται ορθόδοξα μοναστήρια ανδρών και γυναικών, όπου προσελκύονται μορφωμένοι νέοι με θέρμη προς την ορθόδοξη πνευματικότητα. Πληροφορούμαστε επίσης ότι ιδρύονται μοναστήρια και στις χώρες που γίνεται ιεραποστολή, όπως στην Αφρική και την Ασία. Ιδιαίτερη μαρτυρία δίνουν οι ορθόδοξες μονές στη Νότια Κορέα, όπου πλήθος νέων κορεατών ασπάζονται την Ορθοδοξία και γίνονται ένθερμοι μοναχοί!

Τα μοναστήρια μας τέλος έχουν γίνει τόποι προσέλκυσης πληθώρας προσκυνητών. Δεν είναι απλά μέρη τουριστικού ενδιαφέροντος, αλλά πραγματικές πνευματικές οάσεις μέσα στην πολυποίκιλη έρημο του συγχρόνου ταραγμένου κόσμου. 

Στους σύγχρονους καιρούς της πνευματικής σύγχυσης και του πραγματικά αφύσικου τρόπου ζωής του ανθρώπου της εποχής μας, έρχεται ως παρήγορη ελπίδα η αναγέννηση του ορθοδόξου μοναχικού ιδεώδους. Το ορθόδοξο ασκητικό μοναχικό ιδεώδες είναι ο πλέον ενδεδειγμένος και δοκιμασμένος τρόπος να βγει η ανθρωπότητα από την πρωτοφανή οικονομική κρίση, η οποία μαστίζει ολόκληρη την ανθρωπότητα και περισσότερο την πατρίδα μας. Χιλιάδες συνάνθρωποί μας έχουν στραμμένο το βλέμμα τους και την προσοχή τους στους ταπεινούς μοναχούς και της μοναχές μας, αναμένοντες, χάρις στις αέναες προσευχές τους, την εξ’ ύψους βοήθειά τους. Επειδή, σύμφωνα με την ορθόδοξη εκκλησιολογία μας δεν υπάρχει ουσιαστικός διαχωρισμός μεταξύ του μοναχισμού και του εγγάμου βίου, αλλά οι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος, πιστεύουμε ότι συναποτελούμε ομού το μυστικό σώμα του Χριστού. Γι’ αυτό και ο πιστός λαός μας τρέφει τα καλλίτερα αισθήματα για τους μοναχούς μας και εκείνοι ανταποκρίνονται ανάλογα γι’ μας. Δεν υπάρχει τίποτε το άτοπο στην Εκκλησία μας και άρα ο μοναχισμός αποτελεί αξία γι’ Αυτήν. Η προσπάθεια κάποιων εκκλησιομάχων να απαξιώσουν τον μοναχισμό, βαίνει σε αδιάκοπη αποτυχία, διότι το πνευματικό αισθητήριο του πιστού λαού μας δεν αφήνει περιθώρια για παρανοήσεις. Οι ταπεινοί μοναχοί και οι καλοσυνάτες μοναχές μας είναι σάρκα από τη σάρκα μας, αδέλφια μας, παιδιά μας, δικοί μας άνθρωποι, οι οποίοι διάλεξαν ελεύθερα τη μία από τις δύο παράλληλες πορείες, την αγαμία, προς τον ουρανό. Δεν είναι απόκοσμοι, μακριά μας, όπως φαντάζονται μερικοί, αλλά δίπλα μας, μας συντροφεύουν οι προσευχές τους, μας δροσίζουν τα δάκρυά τους…

Στην αλγεινή χλεύη που ορθώνει ο σύγχρονος πτωτικός κόσμος εναντίον του μοναχισμού, εξ’ αιτίας της δαιμονικής ενέργειας που τον διακατέχει, αντιτάσσουμε τη δροσίζουσα πνευματική του άσκηση, η οποία έχει τη δύναμη να συνεφέρει τον ημιθανή κόσμο από τη νέκρα της αμαρτίας. Το κομποσκοίνι ενός άγρυπνου προσευχόμενου μοναχού έχει την ισχύ να ανεβάσει και να σώσει από το νοητό γκρεμό χιλιάδες ψυχές! Ας καταλάβουν επί τέλους, όσοι βλέπουν με καχυποψία τον ορθόδοξο μοναχισμό, ότι αποτελεί, μαζί με τους ευλαβείς εγγάμους, την ισχυρή συνισταμένη της αδιαίρετης Εκκλησίας μας!