“επιμέλεια” της ψυχής

“επιμέλεια” της ψυχής

Κατά τήν Ἁγίαν καί Μεγάλην Τεσσαρακοστήν καλούμεθα νά ἐργασθῶμεν φιλοτίμως, περιχαρῶς καί προθύμως. Κύριος σκοπός αὐτῆς τῆς πνευματικῆς ἐργασίας εἶναι ἡ φροντίδα τῆς ψυχῆς.
Θά ἐλέγαμεν, παραφράσσοντες τό γνωστόν ἀπολυτίκιον πού ψάλλεται πρός τιμήν ὁσίων ἀνδρῶν καί γυναικῶν, ὅτι ἡ προτροπή τῆς ἁγίας μας Ἐκκλησίας εἶναι: «Παρορᾶτε σαρκός, παρέρχεται γάρ, ἐπιμελεῖσθε ψυχῆς, πράγματος ἀθανάτου». Ἔτσι λοιπόν, ἄς περιστραφῆ ὁ λόγος μας περί τήν ἐπιμέλειαν τῆς ψυχῆς.
«Ρίζα τῶν περί τόν βίον πλημμελημάτων ἐστίν ἡ περί ψυχῆς ἀμεριμνία», λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος.
Καί ὁ Μ. Βασίλειος: «Μή τοίνυν ἀμεριμνομεν τῆς ψυχῆς».
§ 1. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΗ
Κατά τήν διδασκαλίαν τῆς Γραφῆς καί τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ Θεός ἐδημιούργησε τόν ἄνθρωπον. Τόν ἐδημιούργησε κατά τόν Ἅγιον Ἰωάννην τόν Δαμασκηνόν, «ἄκακο, εὐθύ, ἐνάρετο, ἄλυπο, ἀμέριμνο, λαμπρυνόμενο ἀπό κάθε ἀρετή, στολισμένο μέ ὅλα τά ἀγαθά… ἐπόπτη τῆς ὁρατῆς, μύστη τῆς νοητῆς, βασιλέα τῶν ὅσων βρίσκονται στή γῆ, βασιλευόμενο ἀπό πάνω, ἐπίγειο καί οὐράνιο, πρόσκαιρο καί ἀθάνατο, ὁρατό καί νοούμενο, μέσον μεγαλείου καί ταπεινότητος, τόν ἴδιο Πνεῦμα καί σάρκα, σάρκα γιά τήν ἔπαρση, πνεῦμα γιά τήν Χάρη. Τό πρῶτο γιά νά πάσχει ἀπό τήν σάρκα καί νά θυμᾶται καί νά διαπαιδαγωγεῖται, καί τό δεύτερο γιά νά μένει μέ τήν Χάρη στόν Θεό καί νά δοξάζει τόν εὐεργέτη. Νά φιλοτιμεῖται γιά τό μεγαλεῖο, νά περνᾶ ἐδῶ τήν ζωή του, δηλαδή τήν παροῦσα τήν φάση, κι᾽ ἀλλοῦ νά ἐξέρχεται στόν μέλλοντα αἰώνα, καί – πέρας τοῦ μυστηρίου – νά θεώνεται μέ τήν τάση πρός τόν Θεό. Νά θεώνεται ὅμως μέ τήν μετοχή στή θεία λάμψη κι᾽ ὄχι νά μεταβαίνει στή θεία οὐσία» (Ἔκδοσις ἀκριβής. Περί ἀνθρώπου).
Κατά τόν Ὅσιον Πατέρα Θεόδωρον Ἐδέσσης (τῆς Συρίας), ζήσαντα κατά τόν 7ον αἰώνα μ. Χ., τό σῶμα ὡς ὑλικό εἶναι «βαρύ» καί «βρίθει (βαρυφορτωμένο κάμπτεται) πρός τά κάτω», κλίνει δηλαδή πρός τά γήϊνα. Τά γήϊνα τοῦ εἶναι «προσφυῆ» καί «ἐράσμια», τοῦ ταιριάζουν καί τοῦ εἶναι ἀγαπητά γιά τήν ζωϊκή του φύση.
Ἀντιθέτως, γιά τήν νοερά καί πνευματική ψυχή, ἐπειδή ἀκριβῶς εἶναι «νοερά οὐσία», ποθητά, ἐφετά, ἐράσμια καί ὀρεκτά εἶναι τά ἀντίστοιχά της «νοητά». Καί πρός αὐτά τείνει καί αὐτά λαχταράει νά πετύχει καί νά ἀπολαύσει. (Θεωρητικόν. Φιλοκαλία μετ. τ. Β).
Ἡ ψυχή, ὅπως ἀκούσαμε καί στόν ὕμνο, εἶναι ἀθάνατη: «πράγματος ἀθανάτου». Τό σῶμα ἀντιθέτως εἶναι θνητό, ἀλλά δυνάμενο νά μεταμορφωθεῖ καί νά ἀπαφθαρτισθεῖ.
Τό σῶμα ἔχει μέλη (χέρια, πόδια, ὀφθαλμούς, καρδία, πνεύμονες κλπ.). Ἡ ψυχή ἔχει μέρη: λογιστικόν, θυμικόν-θυμοειδές, ἐπιθυμητικόν. Λένε οἱ Ἅγιοι Κάλλιστος καί Ἰγνάτιος Ξανθόπουλοι: «Ἡ ψυχή ἔχει πέντε δυνάμεις, τόν νοῦ, τήν διάνοια, τήν δόξα (γνώμη), τήν φαντασία καί τήν αὔξηση» (Μέθοδος καί κανόνας ἀκριβής. Φιλ. μετ. τομ. Ε’ σελ. 92).
Τό σῶμα ἔχει δεξιότητες καί ἱκανότητες: Μπορεῖ νά τρέφεται, νά αὐξάνει, νά ἀνθίσταται στίς ἀσθένειες καί νά ἀντέχει. Ἡ ψυχή ἐπίσης διαθέτει δυνάμεις. Ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής (7ος αἰών) διδάσκει ὅτι οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς εἶναι τρεῖς: θρεπτική, φανταστική – παρορμητική καί λογιστική-νοητική. Τά φυτά ἔχουν τήν πρώτη (θρεπτική). Τά ἄλογα ζῶα τήν πρώτη καί τήν δεύτερη (θρεπτική καί παρορμητική). Οἱ ἄνθρωποι ἔχουν καί τίς τρεῖς. Οἱ δύο πρῶτες εἶναι φθαρτές, ἐνῶ ἡ τρίτη ἄφθαρτη καί ἀθάνατη. (Γ’ ἑκατ. Περί ἀγάπης § 32 Φιλ. τ. Β’).
Τό σῶμα εἶναι ὁρατό. Ἡ ψυχή ἀόρατη. Τό σῶμα εἶναι ὄργανο τῆς ψυχῆς γιά τήν ἐκτέλεση τῆς ἁμαρτίας ἤ τῆς ἀρετῆς. Ὅπως τό σῶμα διέρχεται ἀπό διάφορες ἡλικίες καθώς ἀναπτύσσεται, ἔτσι καί ἡ ψυχή ἔχει τίς ἡλικίες της.
Ὅπως ἀποθνήσκει τό σῶμα, ἀποθνήσκει καί ἡ ἀθάνατη ψυχή. Θάνατος τοῦ σώματος εἶναι ὁ χωρισμός ἀπό τήν ψυχή. Θάνατος τῆς ἀθανάτου ψυχῆς εἶναι ὁ χωρισμός ἀπό τόν ζωοδότη Θεό.
§ 2. ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ
Μεταξύ ψυχῆς καί σώματος προτεραιότητα ἔχει ἡ ψυχή καί τά τῆς ψυχῆς. Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τήν ἀνεκτίμητη ἀξία της τήν ὁποία ἐπισημαίνουν οἱ λόγοι τοῦ Κυρίου μας: «Τί γάρ ὠφελήσει ἄνθρωπον ἐάν κερδίσῃ τόν κόσμον ὅλον, καί ζημιωθῇ τήν ψυχήν αὐτοῦ; ἤ τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;» (Μάρκου η’ 36- 37).
«Καί μή φοβηθῆτε ἀπό τῶν ἀποκτεννόντων τό σῶμα, τήν δέ ψυχήν μή δυναμένων ἀποκτεῖναι• Φοβήθητε δέ μᾶλλον τόν δυνάμενον ψυχήν καί σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ» (Ματθ. ι’ 28).
«Διά τοῦτο λέγω ὑμῖν, μή μεριμνᾶτε τῇ ψυχῇ (τῇ ζωῇ) ὑμῶν τί φάγητε καί τί πίητε, μηδέ τοῦ σώματι ὑμῶν τί ἐνδύσησθε• οὐχί ἡ ψυχή πλεῖον ἐστί τῆς τροφῆς καί τό σῶμα τοῦ ἐνδύματος;… ζητεῖτε δέ πρῶτον τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καί τήν δικαιοσύνην αὐτοῦ καί πάντα ταῦτα προστεθήσεται ὑμῖν» (Ματθ. στ’ 25, 33).
Ὁ Κύριος τέλος ἐμακάρισε τήν Μαρίαν «ὅτι τήν ἀγαθήν μερίδα ἐξελέξατο» (Λουκᾶ ι’ 42). Ἀγαθή μερίδα κατά τόν Κύριον εἶναι ἡ ἀκρόασις τῶν λόγων τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι τροφή τῆς ψυχῆς.
§ 3. Η ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Ὁ ἄνθρωπος ἀφ᾽ ὅτου γεννηθεῖ συνεχῶς ἐπιμελεῖται τοῦ σώματός του: διά νά τραφῆ, νά ἐνδυθῆ, νά πολισθῆ, διά νά αὐξηθῆ, νά γυμνασθῆ, νά θεραπευθῆ, διά νά ἀναπαυθῆ, διά νά ἱκανοποιηθοῦν ὅλες οἱ ἀνάγκες του.
Ἀντιθέτως, διά τήν ψυχήν ὡρισμένοι οὐδεμίαν φροντίδα καταβάλλουν. Ἐκ τούτου ἡ ψυχή μένει ἀνώριμος, τυφλή, ρυπαρή, γυμνή, ἀφύλακτος. Ἡ ψυχή μένει ἄκαλλος (ἐστερημένη κάλλους), ἔρημος. Ἡ ψυχή εἶναι ἔρημος, ὅταν ἀπουσιάζει ὁ Θεός. Εἶναι κατοικητήριον σκοτεινῶν δαιμόνων.
Ποιές εἶναι οἱ ἀνάγκες τῆς ψυχῆς;
1. Τροφή τῆς ψυχῆς.
Ἡ ψυχή τρέφεται καί αὐξάνει μέ δύο τρόπους:
α’. Μέ τήν μελέτη τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἀλλά καί μέ κάθε μελέτη πνευματική.
Μέ τήν προσευχή.
«Ἀκούσατέ μου, καί φάγεσθε ἀγαθά, καί ἐντρυφείῃ ἐν ἀγαθοῖς ἡ ψυχή ὑμῶν» (Ἡσαΐου νε’ 2).
β’. Μέ τό Σῶμα καί Αἷμα τοῦ Κυρίου. Ὁ Ἴδιος ὁ Κύριος εἶπε:
«Ἐγώ εἰμί ὁ ἄρτος τῆς ζωῆς• ὁ ἐρχόμενος πρός με οὐ μή πεινάση καί ὁ πιστεύων εἰς ἐμέ οὐ μή διψήσῃ πώποτε» (Ἰωάννου στ’ 35).
«Ἐγώ εἰμί ὁ ἄρτος ὁ ζῶν ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς• ἐάν τίς φάγῃ ἐκ τούτου τοῦ ἄρτου, ζήσεται εἰς τόν αἰῶνα• Καί ὁ ἄρτος δέ ὅν ἐγώ δώσω, ἡ σάρξ μου ἐστίν, ἥν ἐγώ δώσω ὑπέρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς». (Ἰωάννου στ’ 51).
«Ὅς δ᾽ ἄν πίη ἐκ τοῦ ὕδατος οὗ ἐγώ δώσω αὐτῷ, οὐ μή διψήση εἰς τόν αἰῶνα, ἀλλά τό ὕδωρ ὅ δώσω αὐτῷ, γενήσεται ἐν αὐτῷ πηγή ὕδατος ἀλλομένου εἰς ζωήν αἰώνιον» (Ἰωάν. δ’ 14).
«Ἐάν τίς διψᾶ ἐρχέσθω πρός με καί πινέτω. Ὁ πιστεύων εἰς μέ, καθώς εἶπεν ἡ Γραφή, ποταμοί ἐκ τῆς κοιλίας αὐτοῦ ρεύσουσιν ὕδατος ζῶντος. Τοῦτο δε εἶπε περί τοῦ Πνεύματος οὗ ἔμελλον λαμβάνειν οἱ πιστεύοντες εἰς αὐτόν» (Ἰωάν. ζ’ 37-39).
2. Ἔνδυμα – στολή – τῆς ψυχῆς.
α’. Οἱ ἀρετές.
Λέγει ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «Ἐνδύσασθε οὖν, ὡς ἐκλεκτοί Θεοῦ ἅγιοι καί ἠγαπημένοι, σπλάγχνα οἰκτιρμῶν, χρηστότητα, ταπεινοφροσύνην, πραότητα, μακροθυμίαν» (Κολοσ–σαεῖς γ’ 12).
«Ἐνδύσασθε τήν πανοπλίαν τοῦ Θεοῦ…» (καί τά ἑξῆς, Ἐφέσ. στ’ 11).
β’. Ὁ Χριστός.
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «Ὅσοι γάρ εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε» (Γαλ. γ’ 27).
Εἶναι ἀπαραίτητον τό ἔνδυμα αὐτό;
Εἰς τήν παραβολήν τῶν βασιλικῶν γάμων εἰς τό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιον κβ’ 1-14.
στ. 11: «Εἰσελθών δέ ὁ βασιλεύς θεάσασθαι τούς ἀνακειμένους εἶδεν ἐκεῖ ἄνθρωπον οὐκ ἐνδεδυμένον ἔνδυμα γάμου, καί λέγει αὐτῷ• ἑταῖρε πῶς εἰσῆλθες ᾧδε μή ἔχων ἔνδυμα γάμου; ὁ δέ ἐφιμώθη. Τότε εἶπεν ὁ βασιλεύς τοῖς διακόνοις• δήσαντες αὐτοῦ πόδας καί χεῖρας ἄρατε αὐτόν καί ἐκβάλετε εἰς τό σκότος τό ἐξώτερον• ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμός καί ὁ βρυγμός τῶν ὀδόντων.»
Χωρίς Χριστό εἴμαστε γυμνοί, ἐστερημένοι παρρησίας πρός τόν Θεόν.

«Τό ἔνδυμα τοῦ γάμου γιά τό ὁποῖο κάνει λόγο ὁ Χριστός, νά φρονεῖς ὅτι εἶναι ἡ Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καί ἐκεῖνος πού δέν ἔγινε ἄξιος νά τήν περιβληθεῖ, δέν θά μετάσχει στόν ἐπουράνιο γάμο καί στό πνευματικό ἐκεῖνο δεῖπνο.» (Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος• Λόγος εἰς 150 κεφ. Φιλ. μετ. τ. Γ’ σελ. 290).
ΧΡΙΣΤΟΣ ἔνδυμα. «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε».
Ὁ σοφός Φώτιος ἐρωτηθείς, πῶς οἱ εἰς Χριστόν βαπτιζόμενοι Χριστόν ἐνδύονται, ἀποκρίνεται: «ὅτι ἐκεῖνοι πού ἐνδύονται τόν Χριστόν, τό Πνεῦμα τό Ἅγιον ἐνδύονται• ὁ γάρ Κύριος εἴρηκεν εἰς τούς ἀποστόλους Του, ὅτι ὑμεῖς καθίσατε ἐν τῇ πόλει Ἱερουσαλήμ, ἕως οὗ ἐνδύσησθε δύναμιν ἐξ ὕψους, ἐπελθόντος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐφ᾽ ὑμᾶς. Λοιπόν καί τό ἔνδυμα τοῦ Χριστοῦ καί τό ἔνδυμα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὁμότιμον εἶναι, καί μίαν καί τήν αὐτήν τῆς εὐεργεσίας καί χάριτος παρίστησιν αὐθεντίαν. Ἔνδυμα δέ τό Πνεῦμα τό Ἅγιον λέγεται τῶν πιστῶν, οὐχ ὡς ἱμάτιον, ἀλλ᾽ ὡς ἐνδύεται σίδηρος τό πῦρ, οὔκ ἔξωθεν περιβαλλόμενος ἀλλ᾽ ὅλος διόλου οὕτω γάρ καί τόν Χριστόν καί τό Ἅγιον Πνεῦμα, οὐχ ὡς ἱμάτιον ἔξωθεν περικείμενον περιβαλλόμεθα, ἀλλ᾽ ὡς τήν καρδίαν καί τούς λογισμούς πληρούμενοι τε φωτός, καί τό πρόσωπον χάριτος δι᾽ ὅ καί ἀτενίζοντες εἰς τό πρόσωπον Στεφάνου οἱ ἐπανιστάμενοι εἶδον τό πρόσωπον αὐτοῦ ὡσεί πρόσωπον Ἀγγέλου.» (Ἀμφιλ. ζητήμ. ρμη’).
3. Στολισμός τῆς ψυχῆς.
Στολίδια τῆς ψυχῆς εἶναι: ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ, οἱ θεωρίες, τό Ἅγιο Πνεῦμα.
«Εἶναι ὡραῖο τό κεφάλι πού στολίζεται μέ πολύτιμο στέμμα, μέ λίθους ἰνδικούς καί ἀστραφτερά μαργαριτάρια. Ἀσυγκρίτως ὅμως πιό ὡραία εἶναι ἡ ψυχή πού εἶναι πλούσια στή γνώση τοῦ Θεοῦ καί φωτισμένη ἀπό φωτεινότατες θεωρίες καί ἔχει ἐγκάτοικο τό Ἅγιο Πνεῦμα.
Καί ποιός θά διηγηθεῖ ἐπάξια τήν ὀμορφιά τῆς μακαρίας ἐκείνης ψυχῆς;» (Ὅσιος Θεόδωρος Ἐδέσσης, 100 ψυχοφελή κεφ. § 29. Φιλ. μετ. τόμ. Β’ σελ. 17).
«Κάλλη τῆς ψυχῆς εἶναι οἱ ἀρετές• ἡ προσευχή, ἡ ἀγάπη, ἡ πίστη, ἡ ἀγρυπνία, ἡ νηστεία καί οἱ λοιπές ἀρετές» (Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος, Λόγοι στά 150 κεφάλαια. Φιλ. μετ. τ. Γ’ σελ. 290).
4. Ἔχει ἀνάγκη ἐνοίκου διά νά μήν εἶναι ἔρημος.
Ἡ ψυχή εἶναι κατοικία τοῦ Θεοῦ. Ὁ Κύριος ὑπεσχέθη: «Ἐάν τις ἀγαπᾷ με, τόν λόγον μου τηρήσει, καί ὁ πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν, καί πρός αὐτόν ἐλευσόμεθα καί μονήν παρ᾽ αὐτῷ ποιήσομεν» (Ἰωάν. ιδ’ 23).
Ἦταν μιά παλαιά ὑπόσχεσι τοῦ Θεοῦ Πατέρα: «ἐνοικήσω ἐν αὐτοῖς» (Λευϊτ. κστ’ 12). Γι᾽ αὐτό καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος διδάσκει: «Ὑμεῖς γάρ ναός Θεοῦ ἐστέ ζῶντος» (Β’ Κορ. στ’ 16).
Τό Ἅγιο Πνεῦμα κατοικεῖ στίς ψυχές μας. Ὅ,τι εἶναι ἡ ψυχή γιά τό σῶμα εἶναι τό Ἅγιο Πνεῦμα γιά τήν ψυχή. (Κάλλιστος Ἀγγελικούδης. Κεφάλαια § 16. Φιλ. μετ. τόμ. Ε’ σελ. 136).
Ὁ Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος ἐξηγεῖ μέ ποιό τρόπο οἱ πιστοί ἔρχονται σέ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Πῶς λαμβάνουν τό Ἅγιο Πνεῦμα: «Εἶναι ἀδύνατο νά λάβει κανείς τό Πανάγιο Πνεῦμα μέ ἄλλο τρόπο, ἄν δέν ἀποξενωθεῖ ὁλότελα ἀπό τά πράγματα τοῦ κόσμου τούτου καί δέν ἀφιερωθεῖ στήν ἐπιδίωξη τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ, γιά νά ἐλευθερωθεῖ ὁ νοῦς ἀπό ὅλες τίς μέριμνες τῆς ὕλης καί ἔτσι νά ἀξιωθεῖ νά γίνει ἕνα Πνεῦμα μέ τόν Κύριο, ὅπως λέει ὁ Ἀπόστολος: “Ὅποιος ἑνώνεται μέ τόν Κύριο, θά γίνει ἕνα Πνεῦμα μαζί Του”. (Α’ Κορ. στ’ 17).
Ἡ ψυχή τώρα πού εἶναι δεμένη ἔστω καί μέ κάτι τοῦ κόσμου τούτου καί κλίνει πρός αὐτό, εἴτε πρόκειται γιά πλοῦτο, εἴτε γιά δόξα, εἴτε γιά κοσμική φιλία δέν εἶναι δυνατό νά διαφεύγει καί νά περάσει ἀπό τό σκότος τῶν πονηρῶν δυνάμεων» (Λόγος σέ 150 κεφάλαια, § 108, καί ἑξῆς. Φιλ. μετ. τόμ. Γ’ σελ. 294-295). Γι᾽ αὐτό θρηνοῦσαν οἱ ἅγιοι ὅταν ἔχαναν τό Ἅγιο Πνεῦμα. Ἄς εἶναι συνεχής ἡ προσευχή μας σ᾽ αὐτό: «Ἐλθέ καί σκήνωσον ἐν ἡμῖν».
5. Ἀνάπαυσις τῆς ψυχῆς.
Ὁ Κύριος εἶπε: «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι κἀγώ ἀναπαύσω ὑμᾶς» (Ματθ. ια’ 28).
«Ἄρατε τόν ζυγόν μου ἐφ᾽ ὑμᾶς καί μάθετε ἀπ᾽ ἐμοῦ ὅτι πρᾶος εἰμί καί ταπεινός τῇ καρδίᾳ, καί εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν» (Ματθ. ια’ 29).
6. Κάθαρσις ψυχῆς.
α’. Τήν ψυχήν μολύνουν οἱ ἁμαρτίες. Γι᾽ αὐτό ὁ Ἀπ. Παῦλος ὁμιλεῖ περί μολυσμοῦ σαρκός καί πνεύματος στή Β’ Κορινθίους ζ’ 1.
«Μολύνεται ψυχή ἐν παραπτώμασιν κυλινδουμένη καί οὐκ ἕξει ἐλπίδα ἐπί ἐπισκοπῇ ψυχῶν» (Σ. Σειράχ).
β’. Ἀπό τόν καιρό τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης οἱ δίκαιοι ἐζήτουν τήν καθαρότητα. «Ἐπί πλεῖον πλῦνόν με ἀπό τῆς ἀνομίας μου καί ἀπό τῆς ἁμαρτίας μου καθάρισόν με» (Ψαλ. ν’).
γ’. Πῶς καθαρίζεται ἡ ψυχή;
Μέ τό αἷμα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ σταυρική θυσία τοῦ Κυρίου μᾶς ἐκαθάρισε ἀπό τόν βόρβορο τῶν ἁμαρτιῶν. Δι᾽ αὐτό ὁ Παῦλος διεκήρυξεν: «Τό αἷμα τοῦ Χριστοῦ καθαριεῖ τήν συνείδησιν ὑμῶν ἀπό νεκρῶν ἔργων εἰς τό λατρεύειν Θεῷ ζῶντι» (Ἑβρ. θ’ 14).
Μέ τά δάκρυα τῆς μετανοίας. «Πλῦνόν με τοῖς δάκρυσί μου Σωτήρ» (Εὐχή τῆς Θείας Μεταλήψεως). «Πλῦνόν με» μέ τά δάκρυα τῆς μετανοίας.
Ἐξομολογεῖται ὁ Δαυΐδ: «Διεξόδους ὑδάτων κατέδυσαν οἱ ὀφθαλμοί μου ἐπεί οὐκ ἐφύλαξα τόν νόμον σου» (Ψαλ. 118).
Τά δάκρυα εἶναι δεύτερο Βάπτισμα: «Παντοκράτωρ Κύριε, οἶδα, πόσα δύνανται τά δάκρυα. Ἐζεκία…» (Δοξαστικό τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς Τελώνου καί Φαρισαίου.
Μέ τά δάκρυα τῆς πνευματικῆς ἐργασίας: «Ταῖς τῶν δακρύων σου ροαῖς τῆς ἐρήμου τό ἄγονον ἐγεώργησας».
7. Ἡ ψυχή τραυματίζεται ἀπό τόν πνευματικόν πόλεμον.
Ἀσθενεῖ ἡ ψυχή καί ἔχει ἀνάγκη περιποισεως καί θεραπείας τῶν τραυμάτων καί τῶν ἀσθενιῶν της.
Ποία ἡ νόσος τῆς ψυχῆς; «Νόσος ψυχῆς, τά τῆς σαρκός παραπτώματα. Σώματος νεκρουμένου, ψυχή ἀνακαινοῦται» (Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ).
Ἀσθένειαι τῆς ψυχῆς εἶναι τά πάθη.
Πῶς θεραπεύεται ἡ ψυχή; Μόνο μέ τήν θεία Χάρι καί ἀπό τόν πνευματικό.
8. Ἡδονή ψυχῆς.
Πότε εὐχαριστεῖται καί ἀγάλλεται ἡ ψυχή;
Ἕξι εἶναι οἱ οἰκεῖες ἡδονές, τῆς ψυχῆς:
α) Ἡ ἐργασία ὅλων τῶν θείων ἐντολῶν.
β) Ἡ κτῆσις ὅλων τῶν ἀρετῶν.
γ) Ἡ μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς, διότι σ᾽ αὐτήν εὑρίσκεται ἄκρα ἀλήθεια καί ἄκρα γλυκύτης.
δ) Οἱ λόγοι τῶν κτισμάτων: ἡ θεωρία τῆς κτίσεως καί ἡ ἀνακάλυψις τοῦ σκοποῦ τῆς δημιουργίας της.
ε) Οἱ λόγοι τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας:
- «τό μέγα μυστήριον τῆς εὐσεβείας»,
- ὑπερβαίνει τήν δημιουργίαν,
- διακρίνομεν ἄκραν ἀγαθότητα, ἄκραν σοφίαν, ἄκραν δικαιοσύνην, ἄκραν δύναμιν
- Εἶναι ἀνεννόητον, ἀσύλληπτον.
στ) Ἡ θεωρία τῶν προσόντων τοῦ Θεοῦ (ἤ ἀρετῶν τοῦ Θεοῦ).
9. Αὔξησις καί τελείωσις τῆς ψυχῆς.
Οἱ ἡλικίες τῆς ψυχῆς.
Κατά διαφόρους τρόπους περιγράφονται οἱ πνευματικές ἡλικίες τῆς ψυχῆς.
Ὁ Ἀπ. Παῦλος:
- νήπιοι (οἱ ἀλάσσοντες εὐκόλως φρόνημα)
- σαρκικοί (μέ φρόνημα ἁμαρτωλό)
- ψυχικοί (ζοῦν ζωή ζωώδη)
- πνευματικοί (ἄγονται – ὁδηγοῦνται ὑπό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος).
Κατά τούς νηπτικούς ὑπάρχουν:
- ἀρχάριοι,
- μέσοι,
- τέλειοι.
Ὁ Ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἐξηγεῖ τήν ὁδό καθάρσεως, φωτισμοῦ, θεώσεως στό «Πρός Ξένην μονάζουσαν»:
- καθαρμένοι,
- φωτισμένοι,
- θεωμένοι.
Ὁ ὅσιος Νικήτας ὁ Στηθᾶτος, μαθητής τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου (στή Γ’ ἑκατοντάδα κεφαλαίων Φιλ. μετ. τ. Δ’ σελ. 115-121) γράφει περί τριῶν τάξεων: καθαρτικῆς φωτιστικῆς, μυστικῆς – τελειοποιητικῆς.
Ὁ ἀπ. Παῦλος: «Μέχρι καταντήσωμεν οἱ πάντες εἰς τήν ἑνότητα τῆς πίστεως καί τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, εἰς ἄνδρα τέλειον εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ» (Ἐφεσ. δ’ 13).
Ὁ Οἰκουμένιος ἑρμηνεύων τόν βαθύ τοῦτον ἀποστολικόν λόγον διδάσκει: «ἵνα μή ἀκούσας ἄνδρα τέλειον, καί μέτρον ἡλικίας, τήν σωματικήν νοήσης (ἡλικίαν), ἐπήγαγε, τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ• ὡς εἰ ἔλεγε• μέχρις οὗ εἰς τελειότητα φθάσωμεν τῆς ὁλοτελοῦς τοῦ Χριστοῦ πίστεως καί γνώσεως• οὐ γάρ ὁ τυχών γίνεται μέρος τοῦ ὅλου πληρώματος, ἤτοι τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, ἀλλ᾽ ὁ εἰς ἄνδρα τέλειον τῆς γνώσεως αὐτοῦ καταντήσας, καί εἰς μέτρον ἡλικίας ἀξίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ.»
Ὁ Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος μαρτυρεῖ ὅτι δέν εἶναι ἀδύνατον νά φθάση κάποιος ἄνθρωπος εἰς τοιαύτην τελειότητα (ὁμιλ. η’ κεφ. ε’ ). Ὁ ἴδιος ἅγιος Πατήρ διευκρινίζει καί ἐπισημαίνει ὅτι ὅσο καί ἄν προοδεύση κάποιος εἰς τελειότητα πρέπει πάντοτε νά ταπεινώνεται, στοχαζόμενος ὅτι εἶναι πολύ μακράν τῆς ἀληθινῆς τελειότητος (ὁμιλ. ιζ’ κεφ. στ’).
§ 4. ΜΙΑ ΣΠΟΥΔΑΙΑ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΙΣ
«Οὐκ ἔστι τῆς ἀρετῆς (τῆς ψυχῆς) ἐπιμελομενον, μή πολλούς ἔχειν ἐχθρούς» (Ἰ. Χρυσόστομος).
Σκοπός τοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνος τοῦ πιστοῦ εἶναι νά γίνει «σύμμορφος τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. η’ 29).
Αὐτή τήν πνευματική πρόοδο περιγράφει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος – ὁ Οἰκουμενικός Διδάσκαλος – καί προτρέπει τόν πιστόν, ὅλους μας:
«Πέρασε χωρίς μομφήν ἀπό ὅλες τίς ἡλικίες καί τίς δυνάμεις τοῦ Χριστοῦ ὡς μαθητής τοῦ Χριστοῦ. Καθαρίσου, κάμε περιτομήν, ἀφαίρεσε τό κάλυμμα πού ἔχεις ἀπό τήν δημιουργίαν.
Ὕστερα δίδαξε εἰς τό ἱερόν, διῶξε ἀπ᾽ ἐκεῖ τούς ἐμπορευομένους τόν οἶκον τοῦ Θεοῦ. Ἄφησε νά σέ λιθοβολήσουν, ἄν θά πρέπη νά τό πάθης. Γνωρίζω καλά ὅτι θά ξεφύγης ἀνάμεσα ἀπ᾽ αὐτούς οἱ ὁποῖοι σέ λιθοβολοῦν ὡσάν Θεός. Διότι ὁ Λόγος δέν λιθοβολεῖται.
Ἄν σέ ὁδηγήσουν ἐμπρός εἰς τόν Ἡρώδην, μήν τοῦ δώσης ἀπάντησιν εἰς τά περισσότερα. Θά σεβασθῆ τήν σιωπήν σου περισσότερον ἀπό ὅσον θά σεβασθῆ πολλούς λόγους τῶν ἄλλων. Ἄν σέ μαστιγώσουν, ζήτησε νά ἐκτελέσουν ὁλόκληρην τήν ποινήν. Φρόντισε νά γευθῆς χολῆς, πιές ξύδι, ζήτησε ἐμπτυσμούς, δέξου κτυπήματα καί ὕβρεις, στεφανώσου μέ τά ἀγκάθια τοῦ δυσκόλου δρόμου τοῦ Θεοῦ, ἐνδύσου τό κόκκινον ἔνδυμα, δέξου τό καλάμι, ἄφησε νά σέ προσκυνήσουν ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι εἰρωνεύονται τήν ἀλήθειαν.
Τέλος, σταυρώσου μαζί μέ τόν Χριστόν , νεκρώσου μαζί Του, κατέβα πρόθυμα μαζί Του εἰς τόν τάφον, διά νά ἀναστηθῆς καί μαζί Του, διά νά δοξασθῆς καί νά συμβασιλεύσης μαζί Του, βλέπων ὅσον εἶναι δυνατόν καί ὅπως μπορεῖς νά Τόν ἰδεῖς τόν Θεόν, ὁ Ὁποῖος εὐχόμεθα νά φανερωθῇ καθαρά καί σέ μᾶς τώρα, ὅσον εἶναι αὐτό δυνατό διά τούς αἰχμαλώτους εἰς τήν σάρκα, διά τῆς Χάριτος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, εἰς τόν Ὁποῖον ἀνήκει ἡ δόξα εἰς τούς αἰῶνας. Ἀμήν.
(Ἁγ. Γρηγορίου, Λόγος ΛΗ’ Εἰς τά Γενέθλια § 17, Ε.Π.Ε. 5 σελ. 69- 71).
Ἀπόδειξις καί ζῶσα μαρτυρία αὐτῆς τῆς πνευματικῆς ἐνηλικιώσεως εἶναι ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὅστις γράφει πρός Κυριακόν ἐπίσκοπον εὑρισκόμενον καί αὐτόν ἐν ἐξορίᾳ:
…Μή οὖν ἀθυμήσῃς μηδέ ὀλιγωρήσῃς. Καί γάρ ἐγώ ὅτε ἐξηλαυνόμην ἀπό τῆς πόλεως, οὐδέν τούτων οὐκ ἐφρόντιζον, ἀλλ᾽ ἔλεγον πρός ἐμαυτόν• Εἰ βούλεται ἡ βασίλισσα ἐξορίσαι, ἐξορίσῃ με• “τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καί τό πλήρωμα αὐτῆς”. Καί εἰ βούλεται πρῖσαι, πρίσῃ με, τόν Ἡσαΐαν ἔχω ὑπογραμμόν. Εἰ θέλει εἰς τό πέλαγος ἀκοντίσαι με, τόν Ἰωνᾶν ὑπομιμνήσκομαι. Εἴ με θέλει εἰς κάμινον ἐμβαλεῖν, τούς τρεῖς παῖδας ἔχω τοῦτο πεπονθότας. Εἴ με θέλει τοῖς θηρίοις βαλεῖν, τόν Δανιήλ ἐν λάκκῳ τοῖς λέουσι βεβλημένον ὑπομμνήσκομαι. Εἰ θέλει με λιθάσαι, λιθάσῃ με• τόν Στέφανον ἔχω τόν πρωτομάρτυρα. Εἰ θέλει τήν κεφαλήν μου λαβεῖν, λάβῃ• ἔχω Ἰωάννην τόν βαπτιστήν. Εἰ θέλει τά ὑπάρχοντά μου λαβεῖν, λάβῃ αὐτά• “γυμνός ἐξῆλθον ἐκ κοιλίας μητρός μου, γυμνός καί ἀπελεύσομαι”. Ἐμοί παραινεῖ ὁ Ἀπόστολος• “πρόσωπον ἀνθρώπου ὁ Θεός οὐ λαμβάνει”, καί “εἰ ἔτι”, φησίν, “ἀνθρώποις ἤρεσκον, Χριστοῦ δοῦλος οὐκ ἄν ἤμην”. Καί ὁ Δαυΐδ καθοπλίζει με λέγων, “ἐλάλουν ἐν τοῖς μαρτυρίοις σου ἐναντίον βασιλέων, καί οὐκ ἠσχυνόμην”…
Ἀλλά πάντως λυπῇ, ἀδελφέ Κυριακέ, ὅτι ἐκεῖνοι οἱ ἡμᾶς ἐξορίσαντες ἐπί τῆς ἀγορᾶς παρρησιάζονται καί πλῆθος ἀκολουθεῖ δορυφόρων αὐτοῖς; Ἀλλά πάλιν ὑπομνήσθητι τόν πλούσιον καί τόν Λάζαρον, ποῖος μέν ἐν τῷ νῦν αἰῶνι ἐθλίβη, ποῖος δέ ἀπήλαυσε. Τί ἔβλαψεν αὐτόν ἡ πενία; Οὐχί ὁ ἀθλητής καί νικητής εἰς τούς κόλπους Ἀβραάμ ἀπηνέχθη; Τί δέ ὠφέλησεν ἐκεῖνον ὁ πλοῦτος τόν ἐν πορφύρᾳ καί βύσσῳ ἀναπαυόμενον; Ποῦ οἱ ραβδοῦχοι; ποῦ οἱ δορυφόροι; ποῦ οἱ χρυσοχάλινοι ἵπποι; ποῦ οἱ παράσιτοι καί ἡ βασιλική τράπεζα; Οὐχί ὡς ληστής δεδεμένος ἀπήγετο ἐν τῷ μνήματι, γυμνήν τήν ψυχήν ἐκ τοῦ κόσμου ἐκφέρων καί κράζει κενῇ τῇ φωνῇ, “πάτερ Ἀβραάμ, πέμψον Λάζαρον, ἵνα βρέξῃ τό ἄκρον τοῦ δακτύλου αὐτοῦ καί καταψύξῃ τήν γλῶττάν μου, διότι δεινῶς ἀποτηγανίζομαι”;
…Μή οὖν ἀθύμει, ἀλλά μνημόνευε τοῦ προφήτου λέγοντος• “μυκτηρισμόν ἀνθρώπων μή φοβεῖσθε, καί τῷ φαυλισμῷ αὐτῶν μή ἡττᾶσθε• ὥσπερ γάρ ἔριον ὑπό σητός, οὕτω βρωθήσονται, καί ὡς ἱμάτιον παλαιωθήσονται”. Κατανόησον δέ τόν Δεσπότην, πῶς εὐθύς ἀπό τόν σπαργάνων ἐδιώκετο καί εἰς βάρβαρον γῆν ἀπερρίπτετο, ὁ τόν κόσμον κατέχων, τύπος ἡμῖν γενόμενος τοῦ μή ἐκκακεῖν ἐν τοῖς πειρασμοῖς. Ἀνάμνησαι τό πάθος τοῦ Σωτῆρος, ὅσας ὕβρεις δι᾽ ἡμᾶς ὑπέμεινεν. Οἱ μέ γάρ αὐτόν Σαμαρείτην ἐκάλουν, οἱ δέ δαιμονιῶντα καί γαστρίμαργον καί ψευδοπροφήτην. Λέγουσι γάρ• “ἰδού ἄνθρωπος φάγος καί οἰνοπότης”, καί, ὅτι “ἐν τῷ ἄρχοντι τῶν δαιμονίων ἐκβάλλει τά δαιμόνια”. Τί δέ ὅτε ἦγον αὐτόν κρημνίσαι καί ὅτε εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ ἐνέπτυον; Τί δέ ὅτε τήν χλαμύδα αὐτῶ περιετίθουν καί ὅτε ἐμπαίζοντες καί πᾶν εἶδος χλεύης αὐτῷ ἐπάγοντες, τί δέ ὅτε ραπίσματα αὐτῷ ἐδίδουν; ὅτε ὄξος καί τήν χολήν αὐτόν ἐπότιζον; ὅτε τῷ καλάμῳ τήν κεφαλήν αὐτοῦ ἔτυπτον, καί ὅτε περιῆγον αὐτόν οἱ αἷμοβόροι ἐκεῖνοι κύνες; Τί δέ ὅτε ἐπί τό πάθος ἤγετο γυμνός καί πάντες αὐτόν κατέλιπον οἱ μαθηταί, καί ὁ εἷς μέν αὐτόν προέδωκεν, εἷς δέ ἠρνήσατο, οἱ δέ ἄλλοι ἐδραπέτευσαν, καί μόνος εἰστήκει γυμνός ἐν μέσῳ τῶν ὄχλων ἐκείνων; Ἑορτή γάρ ἦν ἡ ἅπαντας συνάγουσα τότε• καί ὅτε ὡς πονηρόν ἐν μέσῳ κακούργων αὐτόν ἐσταύρωσαν καί ἄταφος ἐκρέματο καί οὔτε κατήνεγκαν αὐτόν ἀπό τοῦ σταυροῦ, ἕως οὗ τις αὐτόν ἐζητήσατο, ἵνα αὐτόν θάψῃ; Μνήσθητι ὅτι ταφῆς οὐκ ἠξιώθη, καί ὅτι ψόγον πονηρόν κατ᾽ αὐτοῦ ἀπεφήναντο, καί ὅτι οἱ μαθηταί αὐτοῦ ἔκλεψαν αὐτόν καί οὐκ ἀνέστη.
Ὑπομνήσθητι δέ καί τούς ἀποστόλους, ὅτι πανταχόθεν ἐδιώκοντο καί κατεκρύ–πτοντο, ἐν ταῖς πόλεσι μή δυνάμενοι φανῆναι• πῶς ὁ Πέτρος παρά Σίμωνι τῷ βυρσεῖ κατεκρύπτετο, καί ὁ Παῦλος παρά τῇ πορφυροπώλιδι γυναικί, ὅτι οὐκ εἶχον παρά τοῖς πλουσίοις παρρησίαν. Ἀλλ᾽ ὕστερον πάντα ὁμαλά ἐγένετο αὐτοῖς. Οὕτω καί νῦν μή ἀθυμήσῃς. Ἤκουσα γάρ κἀγώ περί τοῦ λήρου ἐκείνου τοῦ Ἀρσακίου,ὅν ἐκάθισεν ἡ βασίλισσα ἐν τῷ θρόνῳ, ὅτι ἔθλιψε τούς ἀδελφούς ὅλους μή θέλοντας αὐτῷ κοινω–νῆσαι• πολλοί δέ αὐτῶν δι᾽ ἐμέ καί ἐν τῇ φυλακῇ ἐναπέθανον. Ὁ γάρ προβατόσχημος ἐκεῖνος λύκος, ὁ σχῆμα μέν ἔχων ἐπισκόπου, μοιχός δέ ὑπάρχων, ὡς γάρ ἡ γυνή μοιχαλίς χρηματίζει, ἡ ζῶντος τοῦ ἀνδρός ἑτέρῳ συναφθεῖσα, οὕτω καί οὗτος μοιχός ἐστιν, οὐ σαρκός, ἀλλά πνεύματος• ζῶντος γάρ ἐμοῦ ἤρπασέ μου τόν θρόνον τῆς Ἐκκλησίας.»